آرتاشات در قرون بین دوم قبل از میلاد تا پنجم بعد از میلاد پایتخت ارمنستان قدیم بوده است. آن برروی تپه‌های "خورویراپ" و نزدیکی آن در محل تلاقی بستر قدیم رودهای یراسخ و متسامور واقع در ولایت ارمنی وُستان استان آیرارات هایک بزرگ (در ده کیلومتری جنوب غرب آرتاشات کنونی در استان آرارات) واقع است. دیوارهای شهر قدیم و آثار ساختمانها اکنون نیز در این منطقه دیده می‌شوند. این شهر در مناطق مسکونی اورارتویی‌ها بنا شده است. آرتاشات در سالهای ۱۸۰ قبل از میلاد در عهد پادشاه آرتاشس اول زمانی که حیات شهری رو به گسترش بود ساخته شده است. طبق نظر مورخین یونانی آرتاشات بنا به توصیه و دستور هانیبال – سردار کارتاگنی – احداث شده است. مورخین ارمنی و غیر ارمنی یک‌صدا عظمت و زیبایی آرتاشات را مورد تاکید قرار داده‌اند.
آرتاشات از شرایط مطلوبی برای تجارت، مشاغل و زراعت برخوردار بوده است. این شهر با خاک های قابل آبیاری و حاصلخیز محصور شده و روستاها و دهکده‌هایی در آنجا قرار داشته است. مشاغل و حرفه‌ها در آنجا توسعه یافته بودند. آرتاشات یکی از مراکز اصلی تجارت بین‌المللی در جهان بوده است. جاده بازرگانی ترانزیتی که خاور دور را به سواحل دریای مدیترانه متصل می‌کرد و ابریشم و سایر کالاهای چینی از طریق آن منتقل می‌شدند، از این شهر می‌گذشت. بعدها اهمیت بین‌المللی آرتاشات با فرمان قیصر هوستینیانوس اول نیز به رسمیت شناخته شده است. این شهر با ساختارها و بناهای معماری خود معروف بوده است. آن دارای قلعه‌ای با کاخ شاهی و مجموعه گسترده دفاعی متشکل از باروها و خاکریز بوده است. در آنجا محل ضرب پول، خزانه‌داری، گمرک، تعدادی پل که قدیمی‌ترین و معروفترین آنها "تاپراکان" یا "پل آرتاشات" بر روی رود یراسخ بوده است، وجود داشته است. طی حفاریهای انجام گرفته، یکی از قلعه‌ها، اقامتگاههای متعدد نظامی، کارگاههای آهنگری و اسلحه‌سازی با انواع مختلف سلاحها یافت شده‌اند.
همچنین سکه‌های برنزی از پادشاه تیگران دوم، سکه‌های سلوکی، پارسی، کپدوکیه، پونتوسی و رومی نیز کشف شده‌اند. همچنین مجسمه مرمری یک زن (قرن اول قبل از میلاد تا قرن دوم بعد از میلاد)، مقادیر زیادی اشیای سفالی، شیشه‌ای و فلزی که گواهی بر حیات پررونق فرهنگی و اقتصادی آن دوران می‌باشد، بدست آمده است.
آرتاشات مرکز فرهنگی هلنیستی ارمنی بوده است. طبق گفته مورخ موسی خورنی، معابد آناهیت-آرتمیس و تیر-آپولو و مجسمه‌های مسی آب‌طلا شده آنها در عهد پادشاه آرتاشس اول وجود داشته‌اند. فاجعه "الهه شراب" اوری‌پید در سال ۵۳ قبل از میلاد در زمان پادشاه آرتاوازد دوم نقل شده است.
در نیمه دوم قرن پنجم آرتاشات یک شهرک بود و در قرن بعدی، از آن بعنوان دستگرد یاد می‌شود. علت اصلی سقوط شهر به پیدایش باتلاقهایی در حوالی تغییر بستر رود متسامور مربوط است. در زمان خسرو دوم – پادشاه ارمنی – (۲۵۲-۲۶۰) دربار به "دوین" منتقل شد.
شهر دوین (Dvin)
مکان شهر دوین بر روی تپه‌ای واقع است که در آنجا در هزاره سوم قبل از میلاد منطقه مسکونی بوده است. در زمان خسرو دوم کتاک (۳۳۰-۳۳۸ میلادی) دوین به پایتخت تبدیل شد و از اواسط قرن پنجم تا قرن هشتم میلادی از آن بعنوان مرکز بزرگ تجاری، حرفه‌ای و فرهنگی ارمنستان که در آسیا و اروپا معروف بوده است، یاد می‌شود. طی تحقیقات، پلان زیربنایی قلعه‌شهر ارمنی قدیمی دوین مشخص گردیده است. باروهای دوجداره شهر بوسیله برجهای بزرگ دایره‌ای شکل تقسیم می‌شدند.
قلعه دارای خندق آبی نیز بوده است. قصر دربار در بلندترین نقطه تپه در داخل میدان وسیع داخل قلعه قرار داشت. این بنایی که دارای پلان چهار ضلعی بوده، دو طبقه داشته است. در طبقه فوقانی اتاقهایی غنی از تزئینات برای مهمانان مخصوص و در طبقه پایین اتاقهای خدماتی و نیز حمام با قسمتهای زنانه و مردانه شبیه حمام گارنی پیش‌بینی شده‌اند.
این کاخ و نیز کاخ های شاهی خارج از شهر و کاخهای وزیران در امتداد رود "آزاد" که به مورخین ارمنی اجازه می‌دهند دوین را "پایتخت پر آوازه و توسعه یافته ارامنه نیرومند" بنامند، جایگاه خود را در میان بهترین بناهای قرن پنجم دارند. مقر جاثلیق – رهبر روحانی ارامنه – در محله مرکزی واقع در غرب قلعه در میان بناهای سنگی فوق‌العاده‌ای قرار داشت و آنها با هم مجموعه معماری ارمنی بی‌نظیری را در آن قرن تشکیل می‌دادند. ویرانه‌های مقر جاثلیق که در سده چهارم احداث شده و در قرون پنجم و هفتم هم بازسازی شده است با طراحی خود بسیار تاثیرگذار می‌باشد.
پی قسمت جلویی که به سبک معماری فولکلور ارمنی ساخته شده، نمایانگر محوطه مرکزی شامل تالاری به مساحت ۱۱.۴ در ۲۶.۷ متر با دو ردیف ستون بوده است و اتاقهای مستطیل شکلی با اضلاع طولی خود در مجاورت آن قرار داشته‌اند. ستونهای سنگی با پایه‌های منحصربفرد و شکل باستانی خود به سرستونهایی قابل توجه ختم می‌شدند. قسمت روبروی آنها نقشهایی از برگهای درخت خرما بصورت حلقه‌ای بر خود دارد. معماری مقر جاثلیق نقش بسزایی برای توسعه معماری شهری دوین در دوره فئودالیسم ایفا کرد. از مقر جاثلیق به سمت شمال، کلیسایی مسقف و نه چندان بزرگ (۵۵۳-۵۵۴ میلادی) در دوین قرار دارد.
وجود تالاری با پنج آرک در شمال امکان می‌دهد این بنا را در زمره کلیساهای ارمنی ساخته شده در قرون چهارم تا ششم میلادی به ثبت رساند. کلیسای مادر "گریگور" (با مساحت زیربنایی ۳۰.۴۱ در ۵۸.۱۷ متر) بزرگترین و زیباترین کلیسای ارمنی می‌باشد که در قرن سوم نخست بعنوان معبد بت‌پرستی ساخته شد ولی بعد در قرن چهارم به عبادتگاه مسیحیان تبدیل گشت. در اواسط قرن پنجم تالاری با سقف قوسی به آن الحاق شد.
در اوایل قرن هفتم کلیسا به شکل کلیساهای گنبدی صلیبی شکل مورد بازسازی قرار گرفت. خاتم‌کاری تهیه شده در قرن هفتم از دانه‌های سنگ توف و شیشه‌های رنگی شامل تصویری از حضرت مریم که قدیمی‌ترین تصویر خاتم‌کاری شده او در ارمنستان می‌باشد، محراب را تزئین می‌نماید.
جنگل خسرو (منطقه حفاظت شده) مساحتی بالغ بر ۲۷ هزار هکتار را اشغال می‌کند. آن بر دامنه‌های جنوب غرب رشته کوههای گقاما و دامنه‌های بازوهای کوهستانی "اورتز"، "یرانوس"، "داهناک"، "ایریتس لِر" و خسرُواسار گسترده است. آن در ارتفاع ۱۶۰۰-۲۳۰۰ متری قرار دارد.
از سال ۱۹۵۸ جنگل خسرو به منطقه حفاظت شده دولتی تبدیل گشت. این امر به منظور حفظ، بهبود و ایجاد تنوع و انواع جدید حیات جانوری و گیاهی انجام گرفته است.زمینهای نیمه بیابانی در دامنه‌های کوهپایه‌ای قرار دارند. پوشش گیاهی جنگلی بصورت جزیره‌ای در ارتفاعات میانی گسترش یافته و بصورت جنگلهای پرپشتی از درختان بلوط و اردج می‌باشد. همچنین درخت پهن برگ سپیدال و درختان بداغ، سمان کوهی و یاسمن زرد قفقازی نیز وجود دارند. کمی بالاتر، پوشش گیاهی مختص به استپ کوهستانی می‌باشد. موفلون نژاد ارمنی (گوسفند وحشی) و بز کوهی از حیات جانوری این منطقه می‌باشند. در اینجا همچنین با پلنگ، خرس قهوه‌ای، گراز، روباه، خرگوش، سیاه گوش، راسو، گورکن و غیره نیز مواجه می‌شویم. تنوع پرندگان در اینجا بسیار غنی است. زغن سیاه، کرکس ریشدار، کرکس سرسفید، عقاب، کبوتر وحشی، زاغ کبود و غیره از جمله پرندگان این منطقه می‌باشند. خزندگان متعددی بخصوص مار افعی گرزه وجود دارند. از سال ۱۹۵۴ گوزن خالدار اوسورس با شرایط اقلیمی این منطقه پرورش داده می‌شود. آثار تاریخی از جمله کلیسای گقارد، کلیسای "هاووتس تار"، قلعه گاکاوابرت، پلی متعلق به قرون وسطا و غیره در جنگل خسرو قرار دارند. رود پرآب "آزاد" که بر روی نهرهای آن آبشارهای زیبای متعددی وجود دارد، از میان جنگل خسرو می‌گذرد. نام جنگل خسرو به پاس پادشاه خسرو کوتاک دوم گذاشته شده است. به گفته مورخ موسی خورنی، کاشت درختان جنگل در زمان پادشاهی خسرو انجام گرفته است.
صومعه "داتِو" (Datev)
صومعه "داتِو" (Datev) (زیارت حواری یِوستاتئوس مقدس) کانون فرهنگی-مذهبی و موسسه بزرگ مالکیت املاک کلیسایی در ولایت "تزقوک" استان سیونیک "هایک بزرگ" (اکنون در روستای داتِو استان سیونیک) بوده است.
آن در قرن چهارم میلادی بنا نهاده شده است، در قرون پنجم تا هشتم میلادی کانون پیشتاز تحصیل بوده و از اواخر سده هشتم میلادی به مقر اسقف منطقه سیونیک تبدیل شده است. ساخت آن به تدریج و اساسا در اواخر قرن نهم تا اوایل قرن دهم و همچنین بین سده‌های هفدهم تا هجدهم صورت گرفته است. اسقف‌نشینی داتو ۴۷ روستا را در تملک خود داشته است و از ۶۷۷ روستا عشریه (پرداخت یک دهم از درآمد) می‌گرفته است. با افزایش توان اقتصادی اسقف‌نشینی داتو ، در سالهای ۹۴۰ تا ۹۵۰ میلادی آن در صدد برآمد مستقل شود. آنانیا موکاتسی اول – جاثلیق کل ارامنه – در واکنش به اقدامات جدایی‌طلبانه اسقف هاکوپ، او را تکفیر و تحریم نمود. در سال ۹۵۸ میلادی واهان – اسقف منتخب سیونیک – (بعدها تحت نام واهان سیونتسی اول به جاثلیق کل ارامنه تبدیل شد) موفق می‌شود تا حدودی املاک و حقوق اسقف‌نشینی داتِو را ابقا نماید. در نیمه اول قرن یازدهم میلادی حدود ۱۰۰۰ راهب و جمع کثیری از صنعتگران (که در کارخانه صومعه مشغول بکار بودند) در داتِو بودند. در سال ۱۰۴۴ میلادی لشگریان امیرنشین‌های همسایه کلیسای گریگور روشنگر، کارگاهها و تاسیسات وابسته را ویران نمودند که البته در مدت کوتاهی مورد بازسازی قرار گرفتند. در سال ۱۰۸۷ میلادی آرامگاه-کلیسای دوطبقه "مریم مقدس" در ضلع جنوب-غرب این مجموعه احداث شده است. در قرن دوازدهم میلادی در پی لشگرکشی‌های ترکان سلجوقی و نیز زلزله سال ۱۱۳۶ میلادی، صومعه داتِو به ویرانه‌ای تبدیل گشت. در سال ۱۱۷۰ میلادی ترکان سلجوقی که قلعه "باغابرت" را به تصرف درآورده بودند، گنجینه‌های اسقف‌نشینی داتو را به تاراج بردند و دست‌نبشته‌های آنرا (حدود ۱۰ هزار نسخه) به آتش کشیدند. در اواخر قرن دوازدهم صومعه با تلاش‌های اسقف استپانوس بازسازی شد. در دوران استیلای مغولان، صومعه داتو از حق عدم پرداخت مالیات برخوردار شد و با حمایت خاندان اوربلیان توان اقتصادی آن احیا شد. زمانیکه در سال ۱۲۸۶ میلادی خاندان اوربلیان هدایت این اسقف‌نشینی را بدست گرفت (استپانوس اوربلیان سراسقف سیونیک گردید)، صومعه داتو قدرتمندتر شد. با تلاش‌های او، حوزه‌های کلیسایی جدا افتاده استان مجدد تحت کنترل داتو بهم پیوستند. در اواخر قرن سیزدهم میلادی صومعه داتو به کانون مبارزه با فرقه مذهبی "اونیتوری" (کاتولیک) بدل شد. در سال ۱۲۹۵ میلادی یکبار دیگر کلیسای گریگور روشنگر مورد مرمت قرار گرفت. در سده چهاردهم میلادی صومعه داتو یکی از کانون‌های فرهنگی ارمنی بشمار می‌رفت. مدرسه نقاشی مینیاتوری داتو، محل نگهداری کتب و دست‌نوشته‌های قدیمی داتو و دانشگاه داتو در آنجا فعالیت داشتند. طی سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۷ میلادی در هنگام لشگرکشی‌های تیمور لنگ به سیونیک صومعه داتو مورد تاراج قرار گفت، به آتش کشیده شد و بخش قابل توجهی از مستملکات خود را از دست داد. در سال ۱۴۳۴ میلادی صومعه داتو ضربه مهلک جدیدی در هنگام لشگرکشی‌های شاهرخ – از حکمرانان تیموری – دریافت کرد. "شماوُن" – اسقف داتو – به همراه روحانیون به لوری نقل‌مکان کرده و در صومعه "ساناهین" مستقر شد. در نیمه دوم قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم صومعه داتو رونق و شکوفایی خود را باز یافت. ۲۶۴ روستا از ۱۴ دهستان خراجگزار این صومعه شدند. تقریبا کلیه بناها مورد بازسازی قرار گرفتند و بناهای جدیدی نیز ساخته شدند. در سال ۱۸۳۷ اسقف‌نشینی داتو از بین رفت.
سه کلیسا، کتابخانه، سالن نهارخوری، ناقوسخانه، آرامگاه، تاسیسات اقتصادی و کمکی در مجموعه کلیسایی داتو که بوسیله باروهایی احاطه شده بود، قرار داشتند. کارخانه روغن‌گیری، چشمه، مدرسه و غیره در بیرون از محوطه آن قرار داشتند. قدیمی‌ترین بنای این مجموعه که برجای مانده است، کلیسای "بوقوس-پطروس" می‌باشد. آن در سال ۸۹۵ میلادی و به ابتکار اسقف هوانس و با حمایت مالی آشوت – حکمران سیونیک – و گریگور سوپانی و دزاگیم – از دیگر مقامات آنجا – بنا نهاده شده است. ساخت و ساز آن در سال ۹۰۶ میلادی به پایان رسیده است. این کلیسا از نظر شکل معماری خود تالاری مستعطیل شکل است که از غرب به شرق امتداد دارد و در شرق آن، آبسید (پیش‌آمدگی) با یک جفت نمازخانه درمجاورت آن قرار دارد. ضلع شرقی آن با حفره‌های عمیقی که در بالای آن تصاویر کنده‌کاری شده آشوت – حکمران سیونیک – و همسرش "شوشان" قرار دارد، منقطع شده است. در سمت راست و چپ این تصاویر در قسمت تاج این حفره‌ها، حجاری‌های اژدر مارها و دیگر موجودات محافظ سنتی قرار دارند. در سال ۹۳۰ میلادی دیوارهای این کلیسا از نقاشی‌های دیواری غنی پوشیده شدند که اکنون بخش ناچیزی از آنها محفوظ مانده است. در آبسید اصلی این کلیسا، عکس مسیح در حالتی که بر روی تخت نشسته است، به تصویر کشیده شده است و پائین‌تر، تصاویر حواریون و قدیسان قرار دارد. بقایای ترکیبات و آثار هنری بزرگ از روز قیامت بر روی دیوار غربی وجود دارد و بر دیوار شمالی نیز تصاویری نیز در رابطه با میلاد مسیح می‌باشند.
در سال ۱۰۴۳ میلادی تالاری با طاق کمانی در مجاورت دیوار جنوبی کلیسا بنا شده است (در سال ۱۹۳۱ در پی زلزله ویران شده است). در سال ۱۰۸۷ میلادی در گوشه شمالغرب سیستم دفاعی این مجموعه بر روی سقف آرامگاه و ورودی، کلیسای مریم مقدس به مثابه طبقه دوم آن احداث شده است. در سال ۱۲۹۵ میلادی در محل کلیسای گریگور مقدس که در پی زلزله فرو ریخته بود، کلیسایی توسط استپانوس اوربلیان – مورخ برجسته و سراسقف سیونیک – باز با نام "گریگور مقدس" بنا شده است (تصور می‌رود که معمار آن "مومیک" بوده است). در اواخر قرون وسطا در غرب کلیسای بزرگ ایوان و بر روی پشت‌بام آن ناقوسخانه ساخته شده است. در سال ۱۷۸۷ آرامگاه گریگور داتواتسی در برابر ورودی جنوبی کلیسا و در اواخر قرن نوزدهم تا بیستم ناقوسخانه‌ای در برابر ورودی غربی کلیسا بنا شده است.
علاوه بر این بناهای اصلی، در اوایل قرن دهم ستون یادبود تاب‌دار ("گاوازان" به معنی عصای اسقف) در مرکز حیاط ساخته شده است. این تنها سازه‌ای است که از زلزله‌های متعدد با اقتدار برجای مانده است و شاهدی بر استادی بسزای ساخت و ساز معماران ارمنی می‌باشد. در قرن چهاردهم میلادی باروها و تعدادی تاسیسات و ساختمان مسکونی، کمکی و اقتصادی در طرفین جنوبی، غربی و شمالی بناهای اصلی احداث شده است. در قرن هجدهم خلیفه‌گری، حجره‌های روحانیون، انبار، سالن نهارخوری، آشپزخانه، نانوایی، کارگاه شراب‌سازی و غیره نتیجه فعالیتهای عمرانی می‌باشند. از سالهای دهه ۱۹۷۰ این مجموعه در حال بازسازی است.
کارخانه روغن‌گیری صومعه از باروی صومعه داتو به سمت شمالشرق واقع است (آن توسط اسقف اعظم هواکیم در اواخر قرن هجدهم ساخته شده است). آن شامل چهار نوع کارگاه تولیدی می‌باشد که شامل خرمنگاه (با همراه بخاری تفت دادن) و قسمت مسقف پرس نیز بوده است. کارخانه روغن‌گیری داتو در بین بناهای مشابه مربوط به دوران قرون وسطایی ارمنستان ارزشمندترین آنها بوده و بهتر از همه آنها محفوظ مانده است. از کارخانه روغن‌گیری به سمت شرق در لبه دره، ساختمان مسقف گرمابه صومعه قرار دارد (قرن هفدهم) که متشکل از سه قسمت (رختکن با پلان زیربنایی مستعطیل شکل، اتاق استحمام و اتاق سیستم گرمایشی) بوده است. از صومعه داتو به سمت غرب در جاده منتهی به "دانزاتاپ"، پل تک‌دهانه‌ای که طاقی استوانه‌ای دارد بر روی نهر "ووروتان" پابرجاست (طبق کتیبه ضلع غربی، آن در سال ۱۶۷۲ بنا شده است). در حاشیه جنوبی روستا، ساختمان چشمه قرار دارد که توسط استاد هوانس در سال ۱۷۴۵ ساخته شده است. ساختمان بسیار بلند مدرسه صومعه (۵/۷۴ متر) از کنج دروازه بسمت شرق تقریبا بصورت عمودی بر باروی شرقی صومعه داتو امتداد دارد (آن توسط آبراهام آستاپاتسی – از روحانیون صومعه – در ربع سوم قرن هجدهم بنا شده است).این مدرسه تا قرن بیستم فعالیت داشته است و در اوایل قرن تخریب شده است (در سالهای ۱۹۸۱-۱۹۸۲ طی حفاری‌ها هویدا شده است). ۱۶ کلاس درس مسقف و مستعطیل شکل این مدرسه به باروی کلی چسبیده بودند. درهای این کلاسها به سمت مقابل ساختمان باز می‌شد و در کل طول آنها بالکنهای چوبی امتداد داشتند. کلاسهای درس بوسیله بخاری گرم می‌شدند. اتاقهای طبقه زیرین که بصورت نیمه زیرزمین بودند، با هم در ارتباط بودند و از بیرون درهای جداگانه داشتند. مدرسه داتو بعنوان یک نمونه بی‌نظیر از بناهای آموزشی دوره‌های پایانی قرون وسطایی ارمنستان که به ما رسیده و تصوری از معماری مدارس کلیسایی قرون هفدهم تا هجدهم را برای ما تجسم می‌کند، ارزشمند می‌باشد. کلیسای "میناس مقدس" در مرکز روستا پابرجاست (طبق کتیبه موجود بر طاق نیم دایره‌ای ورودی جنوبی، آن توسط استاد نرسِس در سال ۱۶۴۶ احداث شده است). مدخل باشکوه درب غربی با تزئینات خود قابل توجه می‌باشد.
در مقابل صومعه داتو و در سمت جنوب آن و در آنسوی دره، کلیسای "مریم مقدس" روستای تاریخی "تامالِک" قرار دارد (آن در اواسط قرن دهم میلادی توسط اسقف هاکوپ بنا نهاده شده است). در نزدیکی دیوار شرقی آن، صلیب‌سنگی از قرن سیزدهم میلادی با کتیبه کشیش هوانس پابرجاست.
منابع:
https://survey.porsline.ir/s/FNnM۸uoZ
https://janarmenia.com/hy/news/top-places-armenia
https://toursector.com/
نظر شما